निवन्ध सम्बन्धी सामान्य जानकारी

टङ्क चन्द
तुल्सीपुर न.पा.-९ वेलुवा दाँग
हालः का.वा.सचिव
अ.ने.सा.समाज मलेशिया शाखा
अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज मलेशिया शाखाले महाकवि लक्ष्मि प्रशाद देवकोटाको शतवार्षिकि जन्म जयन्तिको अवसरमा यो अक्टुवर १८ गते के.एल.मा निवन्ध प्रतियोगिताको आयोजना गर्ने निर्णयका साथ निवन्धहरु आव्हान गरेको थियो तरदुर्भाग्य जम्मा चार वटा निवन्धहरु म्ाात्र प्राप्त भयो । त्यसैले लाग्यो कि यो प्रवासमा निवन्ध सँवन्धि जानकारी भएका सर्जकहरु धेरै रहेनछौँ । यसकारणले नयाँ सिक्ने सिकारु निवन्धकारहरुलाइ केहि सजिलो होस भनेर यो सानो निवन्ध सँवन्धि सामान्य जानकारी प्रस्तुत गर्न गइरहेको छु । तथापी यो आफैमा पुर्ण नहुन पनि सक्छ र केहि महत्वपुर्ण कुराहरु पनि छुट भएको हुन स्ाक्छन् । त्यसैले विज्ञ निवन्धकार वा सर्जकले अन्यथा नठानी सामान्य जानकारी ठानेर ग्रहन गरिदिनु होला । र म यसमा निश्चिन्त छु कि हाम्रो भावी प्रकाशनमा प्रशस्त निवन्धहरु समावेश होउन । हामी देवकोटा स्मारिका प्रकाशन गर्न गैरहेको पनि सर्जकहरुलाइ जानकारी गराउन चाहान्छु ।
परिचयः-निर वन्ध दुई शब्दहरु मिलेर निबन्ध बनेको छ । नि को अर्थ कसिलो डोरीशब्दहरुको डोरी र बन्धकौ अर्थ बाँध्नु । यसको मतलव अक्षरहरुको कसिलो डोरीले राम्ररी बाँधेको वा अक्षरहरुको सँगठन वा सिर्जना भन्ने बुमिुन्छ । यसमा वर्णन,विवेचनाका साथै आत्मपरक भावना व्यक्त गरिने धेरै किसिमका प्रशँगहरु आउछन् । यसैले छोट्करीमा भन्नु पर्दा कुनै एउटा विषयमा रोचकसरलसरश र सिलसिलेवार गद्य शैलीमा तयार पारिएको लेख नै निबन्ध हो । मुख्यतया निवन्धलाइ विषय र रुप गरेर दुइ भागमा बाँड्न सकिन्छ । विषयका आधारमा पनि निवन्धलाइ निम्न चार भागमा बाँड्न सकिन्छःवर्णनात्मक, विवरणात्मक,विचारात्मक र भावात्मक ।
१,वर्णनात्मकः-प्राकृतिक वा कृतिम वस्तुजस्तै नदी नालावन जँगल हिमाल पर्वत हवाइजहाज रेल आदिको बारेमा लेखिएको लेख। २,विवरणात्मकः-समाजमा घटेका विभिन्न घटनाहरु व्ाा यात्रा तथ्यकथा आदिहरुको वर्णन ।
३,विचारात्मकः-श्रद्धा,देशभक्ति,स्वावलम्वन,राष्ट्रियताका सवाल जस्ता अमुर्त विषयहरु जहाँ तर्क वितर्कपुर्ण विवेचना र बुद्धितत्वको प्रमुखता रहेको हुन्छ । गवेषात्मक र विवेचनात्मक निवधहरु पनि यसै फाँटमा पर्छन् ।
४,भावात्मकः-सर्जकको हृदय भित्र केलाइएको चीज अर्थात कल्पना वा रागहरु यसमा प्रमुख हुन्छ र एकाग्रतामा चुर्लँम्म डुवेको हुन्छ लेखक ।
निवन्ध भनकै आफ्नो अभिव्यक्ति कला प्रदर्शण गर्ने फाँट हो त्यसैले यसमा प्रखर र आकर्षक शैलीको आवश्यकता पर्दछ । यदि शैलीगत तारतम्य मिलेन भने अध्ययनको समयमा हाइ आउने हुन्छ । अतयवः रुपका आधारमा पनि निवन्ध तीन किसिमका हुन्छ,न्प्रवन्धनिवन्ध र लेख ।
१,प्रवन्धः-शैद्धान्तिक वा वैचारिक प्रधान रहेका लेखहरु यसभित्र पर्छन् । विशेष शिद्धान्त रहेका र ठोस विचारलाइ अँगिकार गर्ने लेखहरु नै प्रवन्ध हुन् ।
२,निवन्धः-लेखकको आफ्नो अनुभुतीको प्रमुखता रहि उसको व्यक्तित्व स्पष्ट मुल्कने सारगर्भित लेख यसमा पर्छ ।
३,लेखः-कुनै ठोस विषयमा विचारपुर्ण गद्य रचना नै लेख हो ।
उपर्युक्त परिभाषा अनुसार एउटै जातीका भए पनि निवन्ध,प्रवन्ध र लेखमा निकै अन्तर रहेको पाइन्छ । निवन्धको परिभाषा बाट हामीलाइ थाहा भयो कि लेखिन लागेको विषयको विशेष र गहन्तम अध्ययन विना निवन्ध लेख्न त्यति सजिलो छैन । त्यसकारण यसको अमुँ गहनताको लागि यसको विस्तृत जानकारी लिन जरुरी हुन्छ । निवन्धका विशेष गरेर तीन भाग हुन्छन् जसलाइ हामी परिभाषा,व्याख्या वा विश्लेषण र निचोड भन्ने गर्छौ ।
परिभाषाः- कुनै निर्दिष्ट विषय वा स्वेच्छाचारी विषय छ भने त्यसको विभिन्न तौर-तरिकाबाट त्यसलाइ स्पष्ट रुपमा परिभाषित गरिनु पर्छ जसले गर्दा त्यस विषयवस्तुको वारेमा दिन खोजिएको जानकारीको केहि अँश भाव मुल्कियोस । साथै शब्दको अर्थ जस्तै स्व र अवलम्बन मिलेर स्वावलम्वन बन्छ र यी दुइ शब्दको वेग्ला वेग्लै अर्थ र थाहा भए सम्म भाषाको परिवार समेत उल्लेख गरि सकभर कुनै दार्शनिक,विद्धान,लेखक वा कसैले दिएको परिभाषा वा भनाइबाट निवन्धको शुरुवात गर्दा रोचक बन्न जान्छ र पाठकले पनि सजिलै ग्रहन गर्न सक्छन् ।
व्याख्याः- निवन्धको यो भाग नै मुख्य भाग हो अर्थात पेट हो जसरी हाम्रो पेट भित्र हरेक थरिका चीजहरु छन् जस्तो कि आन्द्रा,कलेजो,हृदय,छाती र जति पनि सँवेग निश्कन्छ त्यो सबै त्यहि बाट निश्कने हो त्यसैले यो भागलाइ मुख्य भाग मानिएको हो । लेखकले यस भागमा उक्त निवन्धको बारेमा जाने वुमुेका,देखे सुनेका जति सबै कुराहरु शिलेशिलेवार तरीकाले आकर्षक र ओजपुर्ण तरीकाले प्रस्तुत गर्नु पर्ने हुन्छ । अमु रोचक बनाउन निवन्ध सँग सँवन्धित विभिन्न किसिमका उखान टुक्का,निपात,मुक्तकहरु र कसैको महानवाणी आदि जस्ता खुराकहरु राख्न सकिन्छ तर ती सबै विषय सान्दर्भिक हुनु जरुरी छ । यसको अन्तिम प्याराग्राफमा आफुले उक्त विषयमा देखेका कमि कमजोरी वा आलोचना, समालोचना,खण्डन र कुनै निकायबाट हुनु पर्ने सुधार वा विशेष पहलका साथै के भए राम्रो हुन्थ्यो भनि सल्लाह र सुमुाव दिइनु पर्छ ।
निचोडः- यो भाग नै निवन्धको अन्तिम अँग हो । sुनै कामको उठान कसरी भएको छ वैठान पनि त्यसरी नै भयो भने त्यो काम सफल मानिन्छ । घरको शिलान्याँस जसरी भएको छ त्यसको फिनिसिँग पनि त्यसरी नै भयो भने नै त्यो घर राम्रो देखिने हो । निवन्ध एउटा कलाको घर होभावना वा व्यक्तित्वको पाल हो । त्यसैले यसको उठानी र वैठानीको सम्मिलन हुनु पर्छ । निचोड नै घरको धुरी हो यो त्यसरी समापन होवस जसरी यसको शुरुवात भएको थियो । विशेष गरेर यस भागमा निवन्धको भाव नविग्रने गरि लेखको सम्पुर्ण कुरा साराँशमा अभिव्यक्त हुनु पर्छ र विशेष गरेर मुख्य भागमा राख्न खोजेको कुराको छोटोकरी रुपमा प्रस्तुत गरेर यसको विट मारिनु पर्छ जसले कि पुर्ण अँश अध्ययन गर्दा प्राप्त नभएको कुरा त्यहाँ प्राप्त होवस्।